Autor: sklep

WSZECHSTRONNA MOC AMETYSTU

Ametyst od zarania dziejów zajmuje szczególne miejsce w sercach miłośników kamieni. Jego fioletowy blask niezmiennie wabi i urzeka, będąc przyczyną jego niezwykłej popularności również wśród wszelkiej maści mistyków i adeptów wiedzy tajemnej. W przeszłości ametystowi przypisywano ogrom różnych magicznych właściwości. Także dzisiaj nie brakuje osób, które wierzą w jego dobroczynne działanie. Czemu akurat ten minerał cieszy się niegasnącym powodzeniem od wieków? Z jakiego powodu nieodwracalnie zawładnął sercami i umysłami entuzjastów magii kamieni? Co o właściwościach ametystu mówią źródła historyczne, starożytna literatura, poezja i dawne kamienniki? Na te pytania postaram się odpowiedzieć w niniejszym artykule.

UNIKALNY KOLOR AMETYSTU

Pierwszą i najważniejszą przyczyną sukcesu ametystu jest jego barwa. Fioletowy kolor występuje w naturze stosunkowo rzadko. Nie da się ukryć, że i świat gemmologii zdominowany jest przez odcienie brązu, żółcieni i bieli. Częściej pojawia się też barwa zielona, niebieska czy jasnoróżowa. Filetowych kamieni, takich jak tanzanit czy czaroit jest natomiast niewiele i zwykle są dosyć drogie. Wyjątek stanowi ametyst.

AMETYST – NAJBARDZIEJ DEMOKRATYCZNY KAMIEŃ SZLACHETNY

Kolejną przyczyną popularności ametystu jest cena. Ametyst jest chyba najbardziej demokratycznym kamieniem jubilerskim. Pod każdym względem dorównuje cennym kamieniom szlachetnym, ale jest przy tym tani i łatwo dostępny. Ametyst ma bardzo dobre właściwości fizyczne i optyczne: jest odporny na zarysowania, trwały, ma piękny, rzadko spotykany kolor i bardzo wysoką przejrzystość. Jedyną jego wadą lub, w zależności od punktu widzenia, zaletą jest jego pospolitość. Oczywiście pospolitość w rozumieniu gemmologicznym. Ametystu nie znajdziemy raczej podczas spaceru w lesie czy w trakcie kopania grządek w ogródku. W Polsce w ogóle jest go niewiele, a jakość pozostawia wiele do życzenia. Mówiąc o pospolitości ametystu mam namyśli bogactwo złóż tego minerału, zwłaszcza w takich krajach jak Brazylia czy Urugwaj. Podczas gdy w kopalniach szmaragdów górnik ma wielkie szczęście, jeśli znajdzie w ciągu tygodnia pracy ładny zielony kryształ, w kopalniach ametystu fioletowe kryształy wydobywa się kilogramami. Jeśli chcecie wiedzieć, dlaczego ametystu jest tak dużo, a innych kamieni szlachetnych tak mało, przeczytajcie artykuł Dlaczego kamienie szlachetne są tak rzadkie?.

AMETYST: MAGICZNE WŁAŚCIWOŚCI, SYMBOLIKA I ZNACZENIE W KULTURZE

Ametyst to nie tylko ładny, błyszczący kamień jubilerski. Bardzo interesujący jest też zbudowany wokół niego, niezwykle bogaty i fascynujący lore – świat wierzeń, legend i tradycji. Ametyst jest bohaterem starożytnych mitów oraz obiektem pradawnego kultu. Jego historia, magiczne właściwości oraz rozmaitość znaczeń, jakie przypisywano mu na przestrzeni wieków stanowi więc ciekawy przedmiot rozważań. Najbardziej fascynujące wierzenia związane z ametystem występowały w kulturze starożytnej Grecji i Rzymu. Tam też właściwości ametystu ceniono w sposób szczególny.

ZNACZENIE I WŁAŚCIWOŚCI AMETYSTU W KULTURZE ANTYKU

Ametyst to poza szmaragdem najbardziej ceniony kamień w kulturze antycznej. Jego współczesna nazwa zaczerpnięta została z języka greckiego. Słowo amethystos (ἀμέθυστος) pochodzi od słowa methe – „wino”, „mocne wino” oraz „pijaństwo”. Methe (Μέθη) starożytni wyobrażali sobie jako kobietę niosącą dzban wina. Niektórzy widzieli w niej córkę Dionizosa, inni królową wina. Na przykład w poemacie Nonnosa Methe posiada swój własny dwór, jej mężem jest Stafylos („kiść dojrzałych winogron”), a synem Botrys („kiść winogron”). Jak widzimy nazwa tego pięknego fioletowego kamienia związana jest z winem i pijaństwem. Można by pomyśleć, że skoro Methe była personifikacją pijaństwa, to i właściwości ametystu będą miały coś wspólnego z alkoholem. I mają, ale, na szczęście, tylko i wyłącznie w sensie pozytywnym. Prefiks a- w nazwie ametyst wyraża bowiem zaprzeczenie, przez co słowo amethystos oznacza tak naprawdę „niepijany” lub inaczej mówiąc „trzeźwy”.

KAMIEŃ KOLORU WINA

W jaki sposób Grecy powiązali ametyst z winem? Najczęściej podawanym wyjaśnieniem jest podobieństwo barwy trunku i kamienia. Spytacie pewnie, jakie to podobieństwo, skoro ametyst jest fioletowy, a wino czerwone. Być może chodzi tak naprawdę o kolor winogron, a być może rację ma Pliniusz Starszy, który w swojej Historii Naturalnej, twierdzi, że ametyst „zbliża się do koloru wina, lecz go nie osiąga, przechodząc w fiolet” lub też, że ogień karbunkułu (jaskrawoczerwonego kamienia) został w nim zgaszony przez barwę wina, przez co ametyst ma zimniejszy odcień niż rubiny. Największą popularność w świecie greckim ametysty zyskały po podbojach Aleksandra Wielkiego. Przywożone wtedy z Indii kamienie miały, jak pisze Pliniusz, barwę purpury fenickiej, ich odcień był więc nieco cieplejszy i przez to bardziej podobny do koloru wina.

MAGICZNE WŁAŚCIWOŚCI AMETYSTU – KAMIEŃ ROZUMU, LOGIKI I SILNEJ WOLI

Grecy i Rzymianie kojarzyli ametyst z Dionizosem. Dowodzą tego niektóre przykłady poezji antycznej, w których „trzeźwy” kamień zostaje skontrastowany z bogiem wina i winnej latorośli, oraz równie kontrastowe gemmy ametystowe z wizerunkami rzeczonego bóstwa. Według poety Nonnosa ametyst podarowała Dionizosowi Rea – Matka Bogów. Minerał w jego poemacie określony zostaje jako „chroniący przed szalonym przymusem”. Ta właściwość ametystu sprawia, że Dionizos – pan wina i pijaństwa – jest jedynym trzeźwym uczestnikiem swojego nietrzeźwego orszaku. By pojąć dobrze, w jaki sposób starożytni postrzegać mogli magiczne właściwości ametystu przypomnijmy, czym był orszak Dionizosa oraz słynne Bachanalia, które odbywały się ku jego czci.

W czasie pobytu u Wielkiej Bogini, obcując z nią i uczestnicząc w świętych obrzędach […] zrozumiał, że sam jest bogiem i że musi ustanowić swój własny kult. Kiedy ruszył z Frygii do Tracji, po drodze przyłączały się do niego rozpasane Menady w wieńcach z bluszczu na głowach i tyrsami w rękach, leśni Satyrowie i […] Sylenowie. Nadzy lub odziani tylko w przejrzyste opończe, szli za nim przez pola i lasy, grając na wiejskich fletach, uderzając w niewielkie bębenki i powtarzając głośno jego imię. Niekiedy w niedostępnych górskich ostępach odbywali nocne orgie ku czci swego pana – Dionizosa. Menady, z rozpuszczonymi włosami, ubrane w skóry dzikich zwierząt, pędziły z pochodniami w rękach, krzycząc: „Euhoë! Euhoë! Io! Bakche!” Satyrowie dopadali je w leśnych matecznikach i gwałcili z dzikim wrzaskiem. Zamroczone szałem Menady porywały młode koziołki lub jelonki, rozszarpywały je na strzępy i pożerały na surowo okrwawione kawały mięsa. Pochylały się nad leśnymi źródłami i chciwie piły z nich, razem z wilkami i rysiami. Wreszcie, wspólnie z Satyrami oddawały się wyuzdanym tańcom na leśnych polanach, przy dźwiękach dzikiej muzyki. Wszyscy razem skacząc i pląsając wokół Dionizosa, pili wino wprost ze skórzanych bukłaków. Aż w końcu, wyczerpani całonocnym szaleństwem, padali na wilgotną trawę lub miękki mech. Potem, kiedy wracała im przytomność i odzyskiwali siły, szli dalej za Dionizosem, śpiewając dziwne, melancholijne pieśni, które mówiły o śmierci i zmartwychwstaniu boga. 

Stanisław Stabryła, Mitologia dla dorosłych. Bogowie, herosi, ludzie, Warszawa–Kraków 1995, s. 237–238

Widzimy więc, że uczestnictwo w orszaku Dionizosa polegało nie tyle na niewinnym spacerowaniu z dzbanem wina i wesołym śpiewaniu pijackich pieśni, co na wyzbyciu się wszelkich hamulców i oddaniu najbardziej hulaszczym, orgiastycznym zabawom. Na tym samym polegały, w gruncie rzeczy, odbywające się w Rzymie słynne Bachanalia, zakazane zresztą przez senat rzymski w 186 r. p.n.e., ze względu na swój nazbyt perwersyjny charakter. Dziś słowo bachanalia kojarzy nam się jednoznacznie z szaleństwem i rozpustą, zaś mianem postawy dionizyjskiej określamy odrzucenie wszelkich zasad moralnych i norm kulturowych, a także rozumu, logiki i harmonii w imię niepohamowanej radości życia i nieposkromionej witalności.

Wszyscy dobrze wiemy, że napojem, który wprowadza uczestników orszaku Dionizosa w ekstatyczny stan jest nic innego, jak wino. Tym, co przeciwdziała zgubnym właściwościom trunku jest natomiast ametyst. W poemacie Nonnosa Dionizos, choć innych zachęca do alkoholowej ekstazy, sam, będąc panem wina, nie może pozwolić, by przejęło ono nad nim kontrolę. Nosi więc ze sobą amethystos – „trzeźwy kamień”, który reprezentuje właściwości i siły wrogie mocy boga. Ametyst pijaństwu przeciwstawia trzeźwość, chaosowi – porządek, szaleństwu – rozum, rozpuście – ascetyzm.

Dowodów potwierdzających, że starożytni wierzyli w takie właśnie magiczne właściwości ametystu jest więcej. W wierszu Platona Młodszego opisane zostało ametystowe intaglio z wyrzeźbionym na nim wizerunkiem boga wina. Podmiotem lirycznym jest sam Dionizos, który określa siebie mianem pijaka, a tematem wiersza – walka przeciwieństw. Bóg zastanawia się, kto jest słabszy i kto pierwszy ulegnie mocy przeciwnika. Czy ametyst podda się woli pijanego boga, czy może Dionizos skapituluje pod wpływem magicznych właściwości ametystu – „trzeźwego kamienia”? Wniosek, nasuwający się po przeczytaniu dystychu Platona, jest naprawdę interesujący: kamień, który potrafi sprawić, że jeden z mieszkańców Olimpu, zacznie wątpić w swoją moc, musi być wyjątkowo potężny.

Podobne kontrastowe zestawienie pojawia się w epigramacie przypisywanym Antypaterowi z Tessaloniki. Postacią wyrzeźbioną w ametyście jest tu nie Dionizos, lecz Methe – uosobienie pijaństwa. Pojawia się też jeszcze jedna postać – Kleopatra, która tradycyjnie utożsamiana jest ze słynną Kleopatrą Wielką, ostatnią królową Egiptu. Bardziej prawdopodobne jest jednak, że chodzi o córkę jej i Antoniusza – Kleopatrę Selene. Wiersz jest utworem pochwalnym na cześć królowej, która, będąc w posiadaniu ametystu o niezwykłych magicznych właściwościach, zachowuje trzeźwy umysł i dostojeństwo w obliczu groźnej mocy Methe – bogini pijaństwa.

WŁAŚCIWOŚCI AMETYSTU – MAGIA MIŁOSNA

Według żyjącego w VIII w. nadwornego astrologa kalifów Bagdadu Teofila z Edessy niektóre starożytne kamienniki przypisywały ametyst również Afrodycie – bogini miłości. Dowodem na to może być utwór, prawdopodobnie Asklepiadesa, który opiewa piękny amulet ametystowy podarowany kobiecie o imieniu Niko przez czarodziejkę z Larissy. Z Larissy pochodziły ponoć najlepsze adeptki magii szkolone przez samą Medeę. Kamień nanizany jest purpurową nitkę jagnięcej wełny, a na jego powierzchni wygrawerowany jest iynks – czarodziejskie koło, używane w rytuałach, mających na celu przyciągnięcie serca wybranka. Opis ten sugeruje, że magiczne właściwości ametystu koncentrują się w tym przypadku na magii miłosnej. Potwierdza to również fakt, że bohaterka epigramatu przekazuje amulet Afrodycie, jako wotum dziękczynne.

WŁAŚCIWOŚCI AMETYSTU W ŚREDNIOWIECZU

W średniowieczu kolor fioletowy stał się symbolem chrześcijańskich cnót. Oznaczał pokorę, skruchę i ascezę. Do dziś fiolet jest przecież barwą Adwentu, a więc okresu postu i pokuty. Ametysty były jedynymi znanymi kamieniami posiadającymi ten ten piękny, unikalny kolor. Nic więc dziwnego, że możemy je znaleźć wprawione w pierścienie biskupie, zabytkowe pektorały czy kielichy mszalne. Średniowieczni autorzy, podobnie jak i starożytni, dostrzegali swoisty związek między ametystem i winem. Benedyktyńscy uczeni Beda Czcigodny oraz Hraban Maur łączyli barwę ametystu i wina z barwą krwi Chrystusa. W ich rozumieniu zarówno kamień, jak i trunek, symbolizowały cierpienie i ofiarę, jaką poniósł Syn Boży dla zbawienia ludzkości.

Nie da się ukryć, że średniowieczni autorzy lapidariów korzystali całymi garściami z informacji zgromadzonych przez starożytnych uczonych i filozofów. Z czasów starożytnych pochodziła również ich wiedza na temat właściwości ametystu. Niektórzy mnisi próbowali dostosować pogańskie wierzenia do jedynych akceptowanych wówczas wartości chrześcijańskich. Ametyst jako „trzeźwy kamień”, który przeciwstawia się rozpuście i szaleństwu, stał się więc dla nich symbolem chrześcijańskiego ideału człowieka skromnego, który z pokorą i wytrwałością znosi przeciwności losu.

Średniowieczne kamienniki, zwane po łacinie lapidariami, można podzielić na trzy rodzaje: kamienniki magiczne, kamienniki medyczne (naukowe) i kamienniki chrześcijańskie, w których dokonywano egzegezy biblijnych ustępów, traktujących o minerałach (patrz. MAGICZNE DZIAŁANIE KAMIENI. RZECZ O ŚREDNIOWIECZNYCH KAMIENNIKACH). Do najbardziej znanych lapidariów należą te autorstwa biskupa Marbodiusa z Rennes, Alberta z Saksonii, Vincenta z Beauvais, a także tzw. Kamiennik z Peterborough (The Peterborough Lapidary). Czytając Kamiennik z Peterborough możemy odnieść wrażenie, że wiedza jego autora jest po prostu zlepkiem zasłyszanych tu i ówdzie oraz przeczytanych w starożytnych traktatach informacji. O właściwościach ametystu dowiadujemy się z niego następujących rzeczy:

1. Ametyst ochroni przed dzikimi zwierzętami.
2. Odpędzi wszelkie zgryzoty.
3. Obdarzy wiarą i dobrym zdrowiem tego, kto nosi go z czystością i szacunkiem.
4. Obdarzy pięknym i czystym głosem.
5. Ten, kto go nosi będzie witany przez królów i panów.
6. Uczyni człowieka potulnym.
7. Sprawi, że człowiek będzie pamiętał o Bogu i będzie łaskawy.
8. Zapobiegnie potknięciu się wierzchowca.
9. Odpędzi złe duchy chcące skrzywdzić człowieka.
10. Odpędzi złe sny.
11. Pomoże wygrać każdy spór z wrogiem.
12. Ochroni przed śmiercią, więzieniem i zdradzi.
13. Ochroni przed pijaństwem.
14. Doda rozumu.
15. Oczyści umysł z niepotrzebnych myśli.

Jak widzimy ametyst uchodził za wszechstronny amulet, przeciwdziałający wszelkim nieszczęściom, jakie mogły spotkać człowieka żyjącego w średniowieczu: od zrzucenia przez konia aż do opętania przez demony. Niewątpliwie, każdy, kto go posiadał uważał się za szczęściarza.

Autor:

Olga Smolarczyk

Żródła:

1. Anna Ryś, Kamienie szlachetne w literaturze starożytnej Grecji i Rzymu, Gdańsk 2013.
2. A Medieval Book of Magical Stones. The Peterborough Lapidary, ed. Francis Young, Cambridge 2016.
3. W. Heflik, A. Mrozek, L. Natkaniec-Nowak, B. Szczepanowicz, Atlas biblijnych kamieni szlachetnych i ozdobnych. Pochodzenie, miejsce w biblii i symbolika, Kraków 2005.

RĘCZNIE SZLIFOWANE I OPRAWIANE AMETYSTY

Ametyst, poza tym, że ma wiele pozytywnych właściwości, pięknie wygląda w srebrnej oprawie. Zachęcamy do zapoznania się z naszymi wyrobami z ametystu. Kamień szlifujemy i oprawiamy ręcznie w naszej pracowni w Świętej Katarzynie, położonej w sercu czarodziejskich Gór Świętokrzyskich.